علی اصغر حکمت، سیاستمدار، ادیب، شاعر، نویسنده و مترجم نامدار یهودی تبار و اولین رئیس دانشگاه تهران در دوران رضاشاه پهلوی و نخست وزیری محمدعلی فروغی و بنیان‌گذار کتابخانهٔ ملّی ایران بود. وی در زمان محمدرضا شاه پهلوی و نخست وزیری ساعد، برای مدت کوتاهی پست وزارت امور خارجه و البته پستهای مهم حکومتی دیگری را برعهده داشت. وی نقش بسیار چشمگیری را در گسترش فرهنگ در ایران ایفا نموده است. حکمت در کتاب خود به نام «نقش پارسی بر احجار هند» که در سال ۱۳۳۵ برای اولین بار به چاپ رسید، و همینطور در چاپ های بعدی، به بررسی صدها سنگ نوشته به زبان و خط فارسی و نقاشی های سبک ایرانی در بناهای تاریخی هندوستان مانند قلعه سرخ، و به ویژه در کاخ ریاست جمهوری هند پرداخته است. همانطور که فوقن گفته شد، استاد احمد لاهوری، معمار نامدار ایرانی در دربار گورکانیان بوده است.

قلعه سرخ دارای قسمتهای زیادی از جمله "دیوان خاص" است که برای اجرای جلسات حکومتی ویژه در نظر گرفته شده بود و تخت طاووس[10] که بعدها بوسیله نادر شاه به ایران منتقل شد، در آنجا قرار داشت. در اینجا باید به این نکته توجه داشت که طراح و سازنده این اثر هنری بی بدیل، یک استادکار ایرانی به نام محمد سعید لاهیجی معروف به «سعیدای گیلانی» و به خوشنویسی هنرمند ایرانی، بی ‌بدل‌ خان بود.

 در دور و اطراف سالن، سنگ نبشته های فارسی از جمله این شعر معروف امیر خسرو دهلوی به چشم می خورد:

گر فردوس بر روی زمین است          همین است و همین است و همین است

یکی دیگر از بخشهای مهم این قلعه، "رنگ محل" است که از آن به عنوان اقامتگاه همسر شاه جهان و در دورانی دیگر اقامتگاه دیگر زنان یاد می شود.

زبان پارسی در دربار عثمانیان

در انتهای این بخش که به تاثیرگذاری زبان فارسی در شبه قاره هندوستان اختصاص دارد، لازم می دانم به اهمیت و نفوذ این زبان در دربار شاهان عثمانی نیز اشاره ای کاملن مختصر داشته باشم.

احمد فریدون‌ بیگ منشی در کتاب خود "منشآت السلاطین" در باره اهمیت زبان فارسی در میان سلاطین عثمانی می نویسد:

"در آغاز کارعثمانیان، همه مراسلات و نامه‌ نگاری های دیوانی، به تبعیت از سلاطین سلجوقی در روم، به فارسی نوشته  می شدند."

در کتاب "سلیمان خان قانونی و شاه طهماسب" نوشته آلفرد لابی ار، نویسنده به کرات به استفاده بر زبان فارسی در دربار سلاطین عثمانی به عنوان یک زبان فاخر، صحه گذاشته است و بر آن تآکید دارد که استفاده از این زبان،  نوعی تبختر و خودنمائی شاهان و شاهزادگان و نخبگان دربار عثمانیان نیز بوده است. در همین ارتباط لیست بسیار بزرگی از همین سلاطین و شاهزادگان عثمانی در دست است که به زبان فارسی شعر می سروده اند. از این میان می توان به عنوان نمونه به "سلطان سلیم‌خان اول، متخلص به سلیمی " و "سلطان سلیمان خان اول «قانونی» متخلص به محبی" اشاره نمود. [سند پنجم]

نقش مولوی[11]  به عنوان یک عارف و شاعر ایرانی، تثبیت کننده اثرات غیر قابل تردید ایرانیان در قلمروی عثمانیان و امروزه در ترکیه کنونی می باشد که تجزیه و تحلیل آن یک تحقیق مجزا را می طلبد.

اقتدار ایرانیان در دربار گورکانیان در هندوستان

دو زن ایرانی به عنوان قدرتمندترین زنان تاریخ شبه قاره هندوستان

۱ - نورجَهان با نام حقیقی مهرالنساء متولد ۱۵۷۷ میلادی در قندهار که در آن زمان در قلمروی ایران قرار داشت و وفات در ۱۶۴۵ میلادی در لاهور که در آن زمان به هندوستان متعلق بود، بیستمین و آخرین همسر خارق العاده، کاریزماتیک و بسیار مقتدر جهانگیر (سلیم خان)، چهارمین پادشاه گورکانی بود.

از نور جهان به عنوان قدرتمندترین ، باهوش ترین و فرهیخته ترین زن کل تاریخ شبه قاره هندوستان  نام می برند. او در سنین پایین با یک سردار بزرگ ایرانی به نام « شیر افکن خان» فرماندار ایالت بیهار در شمال شرقی هندوستان ازدواج می کند. گفته می شود که زیبائی نور جهان بقدری بوده که آوازه شهرت آن در همه مناطق، لااقل در شمال هندوستان زبانزد بوده است. در اینجا در مورد مرگ شیرافکن خان درست پس از مرگ اکبر شاه، پدر شاهزاده سلیم خان و در پی به تخت نشستن سلیم با نام جهانگیر شاه، و تقاضای ازدواج او از نور جهان، این شائبه را دامن زده بود که خود جهانگیر قبل از به قدرت رسیدن، این بانوی استثنائی را دیده و عاشق او بوده است و از اینرو در رخداد مرگ شوهر او دست داشته و یا این عمل مستقیمن به فرمان او به انجام رسیده است. تعیین صحت این مطلب یک پژوهش دقیق و دامنه دار مستقل را می طلبد.

جهانگیرشاه، پسر اکبر شاه و جودا(جودا بای، و یا راج کوماری)[12] شازده خانم مشهور راجپوتانی بود. به عبارت ساده تر، جودا بای، مادر شوهر نورجهان بود و با آنکه در زمان به قدرت رسیدن پسرش، جهانگیر شاه، مقام ملکه مادر را بخود اختصاص داده و با آنکه بسیار محبوب دربار بود، اما هرگز تا زمان مرگش در ۱۶۲۳ میلادی مجاز به فعالیتهای سیاسی نشد و هرگز و در هیچ زمینه ای حتی یک هزارم قدرتی را که عروس ایرانیش، نورجهان در اختیار داشت، در اختیار او نبود.

نباید فراموش کرد که نورجهان و جهانگیرشاه در سال ۱۶۱۱ میلادی ازدواج کردند و این بدان معناست که مادر شوهر زیبا و عروسش که دارای قدرتی بی حد و مرز در امپراتوری گورکانی بود، مدت دوازده سال همدوره بودند.  

شاهان گورکانی معمولن برخی از زنان دربار را در تصمیم گیریها شرکت می دادند و از آنها مشورت می گرفتند.

مورخین معتقدند که قدرت اصلی سلطنت، در واقع به دست این زن باشکوه که شاعر، شکارچی چیره دست و یک معمار متفکر بوده و درتثبیت جلال و جبروت گورکانیان، حداقل در آن دوره، نقش تعیین کننده ای را ایفا نموده است، بوده است. همه آنچه بعد از آن در سینمای حماسی هند در مورد چهرهای زنان استثنائی در مبارزه با استعمار بریتانیا به ترسیم کشیده شده است، بازتابی از چهره و شخصیت بی مانند نورجهان، این بانوی قدرتمند ایرانی بوده است. حداقل در دو فیلم حماسی با نامهای «پادماواتی» و «باجیر و مستانی» دقیقن آنچه در تاریخ مدون هندوستان در باره نور جهان آمده به تصویر کشیده می شود. از این دو، به ویژه فیلم اول، دقیقن بخشی از داستان نورجهان و جهانگیرشاه را بازتاب می دهد. به خصوص این واقعیت که نورجهان به همراه یک لشکر، برای نجات شوهرش، جهانگیر شاه اقدام می کند و او را از اسارت دشمن نجات می دهد.

در گزارشی از بی بی سی در تاریخ ۱۹ سپتامبر ۲۰۱۸، این واقعیت عنوان شده است که:

"....  نور جهان تنها زنی در تاریخ هندوستان بوده است که سکه به نامش (با اسم نور جهان بر روی سکه) ضرب زده شده بود. او فرامین سلطنتی صادر می نمود، ساختمان‌های عمومی را طراحی می کرد و اتخاذ تدابیری برای حمایت از زنان مستمند و محرومان، را برعهده داشت. ..."

قدرت و نفوذ مطلق نورجهان در میان گورکانیان تا حدی بود که وی به راحتی ورود بسیاری از نخبگان ایرانی را به دربار امکان پذیر نمود، زیرا در واقع این نورجهان بود که بر جهان تحت تسلط گورکانیان حکومت   می کرد و نه جهانگیر.

در هر حال این بانوی استثنائی، بعد از به قدرت رسیدن شاه جهان که در واقع شوهر دختر برادر او نیز بود، پس از مدتی اقامت در لاهور که در آن زمان جزو خاک هندوستان بود، در انتها  در ۱۷ دسامبر ۱۶۴۵ میلادی در سن ۶۸ سالگی درگذشت. محل تدفین او در نزدیکی مقبره شوهر محبوبش، آرامگاهی در شاه ‌دره باغ  لاهور است که خود او طراحی نموده بود. بر روی مقبره او شعری به این مضمون نوشته شده ‌است:

بر مزار ما غریبان نی چراغ و نی گلی             نی پر پروانه سوزد نی صدای بلبلی

خصلت های نیک و قدرتهای روحی و شخصیتی خارق العاده ای که در تاریخ مدون برای نورجهان برشمرده شده است و او را در هندوستان و شاید حتی در جهان در جایگاه قدرتمندترین زنان می نشاند، چنان  است که اندیشه را وادار به ایجاد این فکر می کند که:

" آیا براستی او از یک سیاره دیگر نیامده بود؟ "

در این راستا باید بیاد داشت که در طول تاریخ مدون ایران از دوران باشکوه هخامنشیان تا به امروز، این سرزمین زنانی حتی قدرتمند تر و تأثیرگذارتر از نورجهان را نیز بخود دیده است. یکی از این زنان نامدار، آتوسا می باشد. آتوسا (550 قبل از میلاد - 475 قبل از میلاد) دختر بزرگ کوروش دوم و کاساندان و همسر داریوش اول و مادر خشایارشا بود. نام او به معنای " اهدا کننده خوبی ها " است. او تحصیلکرده ترین و فرهیخته ترین زن دربار هخامنشی به حساب می آمد. به گفته هرودوت، " آتوسا هر چیزی را که می خواست، حتمن به اجرا درمی آورد"، زیرا او در واقع مدیر کاخ بود. به عقیده من می توان آتوسا را حتی از نورجهان و ممتاز محل فرهیخته تر و قدرتمند تر دانست زیرا امپراتوری هخامنشیان بسیار وسیع تر از قلمروی گورکانیان بود و خود آتوسا فردی بسیار تحصیلکرده با شخصیتی قدرتمند بود.

۲ - ممتاز محل (ممتازترین فرد منطقه)، با نام حقیقی ارجمند بانو بیگم متولد ۱۵۹۳میلادی در آگرای هندوستان و متوفی ۱۶۳۱ میلادی در همان شهر در بنای تاریخی تاج محل . وی دختر میرزا حسن آصف ‌خان[13]، برادر بزرگ نورجهان و همسر شاه جهان[14] بود. با زبانی ساده تر، نورجهان عمه ممتاز محل بود.

داستان عشق او و همسرش، شاه جهان، از دیوارهای قطور قصرهای تودرتو به خارج درز کرده و حتی افراد عادی کوچه و خیابان را تحت تأثیر قرار داده بود. ممتاز محل نیز مانند عمه پرقدرت و بسیار بانفوذ خود، مُهر پادشاهی «مُهر اوزک» را در دست داشت و هر سند و یا دستور وقتی رسمی تلقی می شد که ممتاز محل آن را با مُهر خود ممهور کرده باشد.

در مورد شخصیت این زن استثنائی گفته شده است، وی با آنکه با قدرت نامحدودش، عملن همه لشکریان و درباریان را زیردست و تحت فرمان خود داشت، بانویی بسیار فروتن بود و هرگز در صدد برتری سیاسی بر دیگران برنیامد. وی مانند عمه خود، نورجهان، تمهیداتی برای رفع ظلم از یتیمان و طبقه فرودست و همینطور حمایت از شعرا و نویسندگان و معماران، برای مثال با پرداخت کمک های دائمی مالی به آنها، به انجام رساند، زیرا خود، زنی فرهیخته و شاعری بدیهه سرا بود.

نقل است که، روزی شاه جهان هنگام تماشای رود جمنا[15] رو به ممتاز می گوید:

آب از هوای روی تو می‌آید از فرسنگ‌ها

و ممتاز سریعن جواب می دهد:

وز هیبت شاه ‌جهان سر می‌زند بر سنگ‌ها

ممتاز محل در هنگام مرگ، چهاردهمین فرزند خود را حامله بود. شاه جهان از بیماری او آگاه شد و خط مقدم جنگ را رها نمود و نزد همسرش که گفته می شود از جانش بیشتر دوست می داشت به پشت جبهه بازگشت. در آخرین دیدار، مرد از همسر خود می خواهد که وصیّت کند و ممتاز از او می خواهد که بعد از او زن دیگری را به همسری نگیرد، نکته ای که اگرهم گوشزد نمی شد، احتمالن خود شاه جهان آن خواسته را عملی       می کرد.

 ممتاز با مرگ خود در واقع به یک عشق افسانه ای دو سویه پایان داد. بعد از آن، شاه جهان هرگز دوباره ازدواج نکرد و علاوه بر آن، دستور ساختن یک بنای کم نظیر جهانی، به عنوان آرامگاه همسر محبوب خود، به نام «تاج محل» را صادر نمود که بوسیله معمار نام آور ایرانی، استاد احمد لاهوری به انجام رسید. از این اثر معماری، امروزه به عنوان یکی از عجایب جهان یاد می شود.

پس از مرگ ممتاز محل، دوران قدرت شاه جهان هم بتدریج به انتها رسید و فرزندان این دو، یعنی ممتاز و شاه جهان، برهم شوریدند و اورنگ زیب، پسر سوم شاه جهان و ممتاز محل بر برادر خود دارا شکوه[16] که از نظر فرهیختگی و بویژه علاقه بسیار زیاد به زبان و ادبیات فارسی به مادر خود و خاندان ایرانی او شبیه بود، تاخت و او را از پای درآورد و پدر خود را نیز زندانی کرده تا آخر عمر در آنجا نگاه داشت.

داراشکوه پسر بزرگ شاه جهان و ممتاز محل، دارای همه خصوصیات نیک مادر خود، ممتاز محل و عمه مادرش، نورجهان، بود و اگر بجای اورنگ زیب، او که به عنوان ولیعهد رسمی گورکانیان اعلام شده بود به تخت می نشست، قدرت ایرانیان در شبه قاره هندوستان و در دربار سلطنتی این سلسله، دوچندان می شد و وقایع تاریخی، سمت و سوی دیگری می یافت.

دارا شکوه علاوه بر متصف بودن به خصوصیات اخلاقی خاندان مادری خود، یک عارف نیز بشمار می رفت. کتابهایی که از او برجای مانده است، نشان از آن دارد که وی بسیار تلاش نمود تا نشان دهد، دین اسلام و هندو دارای مشترکات زیادی هستند. یکی از ارزشمندترین کارهای او، ترجمه اوپانیشهاد[17]  به زبان فارسی می باشد.

متاسفانه در طول تاریخ، هر از چندگاهی شاهد آن بوده ایم که کسانی جایگاهی را در اختیار گرفته اند که در قد و اندازه آنها نبوده است و این امر خسارات زیادی را بر حقیقت مربوط به آن جریان خاص وارد آورده است. خسارتی که شاید جبران آن کار آسانی نباشد.

امپراتوری گورکانی مغول ها که با بابر، شاهزاده تیموری به عنوان اولین شاه از این سلسله که با کمک ایرانیان به قدرت رسیده بود آغاز گشت، از او به پسران و نوه هایش، همایون، اکبرشاه، جهانگیر، شاه جهان و اورنگ زیب و دیگران به ارث رسید و بعد از مرگ اورنگ زیب در سال ۱۷۰۷ رو به زوال رفت تا سرانجام در سال ۱۷۳۹ میلادی در زمان محمد شاه در نبرد کرنال به دست نادرشاه افشار، پادشاه قدرتمند و بسیار کاریزماتیک ایران بزرگ، عملن سقوط نمود و در پی آن به تدریج تا آخرین پادشاه یعنی بهادر شاه دوم، کمپانی هند شرقی بریتانیا، بساط استثمار خود را در سراسر هندوستان گسترانید.

باید بیاد داشت که نادر شاه هرگز هندوستان را اشغال نکرد و پس از پیروزی بر محمد شاه، گرچه قادر بود در همان زمان این سلسله را کاملن سرنگون کند و در پی رخدادهایی دیگر که در حوصله این مقاله نمی گنجد، تاج شاهی را مجددن بر سر محمد شاه گذاشت و او را در مقام خود ابقا نمود و با هدایای گرانبهائی چون تخت طاووس و کوه نور که خود پادشاه و اشراف زادگان مغول به او هدیه داده بوده اند و ضمیمه کردن بخش وسیعی از غرب شبه قاره هندوستان به ایران بزرگ، لشکر خود را به کشورش بازگرداند.

در پایان این قسمت مایلم به دو نکته که به نظر می آید در تاریخ گم شده اند، اشاره ای داشته باشم:

               نکته اول آنکه:

               به عقیده من، همراه با دلایل دیگری که در تاریخ ثبت است، حقیقت می تواند آن باشد که پادشاه قدرتمندی چون نادر که بر بخش بزرگی از دنیا حکم می راند و بر طبق روایت تاریخ نویسانی چون جیمز بیلی فریزر[18] اسکاتلندی، پادشاهی بسیار باهوش و مسلط و از کاریزمای زیادی برخوردار بوده و در سراسر دنیا جاسوسان زیادی را در استخدام داشته است، نمی توانسته از نفوذ روزافزون کمپانی هند شرقی در آن سرزمین که از زمان جهانگیر شاه آغاز شده بود، بی خبر باشد و به همین علت و البته صلاحدیدهای دیگر، محمد شاه را بر مقام پادشاهی ابقا نمود و در همین راستا یکی از شاهزاده خانمهای دربار  گورکانیان را نیز به عقد پسرش در آورد، تا با ایجاد اتحادی بزرگ، از پیشروی بریتانیا در آن خطه و نفوذ بر ایران نیز جلوگیری نماید. شاید همین زیرکی نادرشاه و قدرت رو به تزاید او، به ویژه بعد از این  اتحاد با  گورکانیان هندوستان، خشم جرج دوم، پادشاه بریتانیا را برعلیه نادر برانگیخته باشد.

               نکته دیگر آنکه:

               من این احتمال را منتفی نمی دانم که شورش بر علیه نادر در اواخر عمر او آنهم توسط معتمدین افشاریه که منجر به کشته شدن او شد، بنابر سفارش و به تحریک کمپانی هند شرقی بریتانیا باشد، زیرا وارد شدن  چند نفر به خیمه او و از پای درآوردن چنین شخصیتی به آن سادگی، و ایجاد شورش هایی در جای جای ایران بزرگ، بدون حمایت نیروی اهریمنی این سازمان بریتانیایی، امری غیرممکن بوده است.

نادرشاه افشار، یکی از قدرتمندترین و کاریزماتیک ترین پادشاهان ایران

در این ارتباط باید گفت، خصلت های نادرگونه شاهان پهلوی، البته منهای کشورگشائی های نادر، در اولین قدم باعث شد تا بریتانیا در اولین فرصت، رضا شاه را با بهانه های واهی و لشکرکشی به ایران سرنگون کند و در وضعیتی اسارت گونه، به اجبار به جزیره موریس در جنوب آفریقا بفرستد. این لشکرکشی باعث کشته شدن حدود هشت میلیون ایرانی در جنوب آن سرزمین به علت گرسنگی که بریتانیا مسئول آن بود شد. سالها بعد در دومین اقدام خود، بریتانیا حکومت محمدرضا شاه را نیز سرنگون نمود.

دلیل این مخالفت با شاهان پهلوی آن است که بریتانیا همانطور که از قدرت، کاریزما، شجاعت و هوش سرشار نادرشاه می هراسید و آن را مانع طرح ها و برنامه های استعماری و استثماری خود می دید، تقریبن همه آن خصوصیتها را، البته در چهارچوب امکانات این عصر، در رضا شاه و بعد از او در محمدرضا شاه پهلوی می دید. تهدیدات پهلوی دوم برعلیه غربیها در مورد معاملات نفتی، قدرت وی در اوپک، انتقادات بی پروای وی از سازمان ملل و ضعیف خواندن سازوکار این سازمان، پیشرفت اقتصادی و صنعتی چشمگیر ایران در دوران او و طرح های او برای آینده ایران که آشکارا از آن سخن می گفت، و البته دیگر قابلیتهای او، این بار نیز خشم استعمار پیر را برانگیخت تا در اتحادیه گلوبالیزم منفی جهانی که برخی از سیاستمداران دمکرات آمریکا نیز جزئی از آن بوده اند، سرنگونی او را با کمک عوامل داخلی، یا همان ارتجاع سرخ و ارتجاع سرخ-سیاه و البته با کمک ملی-مذهبیون رقم بزند.

باید توجه داشت که معممین در جریانات ۵۷ تنها در روزهای آخر، آنهم بطور پراکنده و در تعداد کم شرکت داشتند اما با ورود روح الله خمینی به ایران به ناگاه سر برآورده به تدریج همه پستها را قبضه نمودند. در واقع، حقیقت آن است که آنچه، انقلاب ۵۷ نام گرفت، محصول خدمات بی قید و شرط همان عوامل داخلی  و بازیگران خارجی که فوقن نام برده شدند، برای حاکمیت جدید می باشد، اعم از سازمان دادن تظاهرات، تولید و پخش Desinformation  یا همان شایعات دروغین و به شدت مبالغه آمیز بر ضد پهلوی ها و به نفع حاکم ناآزموده جدید، تا حمله به پادگانها و تخلیه سلاح جنگی و اعدام افسران ارتش و ایجاد کمیته ها و غیره.

با بازگشت به جریان اصلی این مقاله، باید بگویم، در هر حال من چنین معتقدم که به احتمال قوی، عدم وجود شیرزنان خارق العاده ای چون نورجهان و ممتاز محل در دربار اورنگ زیب که انسانی پست، بی وجدان و خونخوار بوده است، و البته حمله نادرشاه به هندوستان، دو دلیل اصلی زوال این سلسله تا آخرین پادشاه آن، یعنی بهادر شاه دوم می باشد.س

پایان قسمت اول

مطالعه قسمت دوم

زیرنویس ها

[1]  تاریخ بیهقی: در نیمه دوم قرن یازدهم

[2]   بوالمعانی میرزا عبدالقادر بن عبدالخالق ارلاس، ۱۰۵۵–۱۱۳۳

[3]  حکیم ابوالحسن یمین‌الدین بن سیف‌الدین محمود معروف به امیرخسرو دهلوی (زادهٔ ۶۵۱ در پتیالی، هند – درگذشتهٔ ۷۲۵ هجری قمری در دهلی)

 [4]  نیمه دوم قرن پنجم و آغاز قرن ششم هجری گرچه اصالتن ایرانی بود اما گویا عمده عمر خود را در لاهور گذرانده باشد.

[5]  در سده هفدهم میلادی/یازدهم هجری بود

[6] شهاب‌الدین محمد شاه جهان یا شاه جهان اعظم زادهٔ ۵ ژانویه ۱۵۹۲ – درگذشتهٔ ۲۲ ژانویه۱۶۶۶ فرزند جهانگیر

[7]  مشهورترین بنای تاریخی جهان و آرامگاه ممتاز محل همسر شاه جهان است که در نزدیکی شهر آگرا و در ۲۰۰ کیلومتری جنوب دهلی پایتخت هندوستان واقع شده‌ است. این بنا یکی از عجایب هفتگانه جدید دنیا محسوب می شود

[8] شهر آگرا یا آگره (Agre)و در ۲۰۰ کیلومتری جنوب دهلی پایتخت هندوستان واقع شده‌ است.

[9] قلعه سرخ (لعل قلعه) را نیز همین استاد ایرانی معماری طراحی نمود.

[10]  یک تخت سلطنتی جواهرنشان بود که به دو طرح طاووس و همینطور الماس مشهور کوه نور مزین شده و در قرن ۱۷ میلادی برای شاه جهان ساخته شده بود. این تخت را نادر شاه بعد از غلبه بر محمد شاه گورکانی همراه عنائم دیگر به ایران آورد. طراح و سازنده این اثر هنری بی بدیل، محمدسعید لاهیجی معروف به سعیدای گیلانی و بی‌بدل‌خان، خوشنویس و هنرمند ایرانی بود.

[11]   جلال‌الدین محمد بلخی، تولد: ۶ ربیع‌الاول ۶۰۴ –وفات: ۵ جمادی‌الثانی ۶۷۲ هجری قمری، شاعر و عارف پرآوازه ایرانی

[12] Jodha bai

[13]  او فرزند میرزا غیاث بیگ یکی از شاهزادگان ایرانی درباریان شاه طهماسب صفوی بود. او پدر ارجمند بانو بیگم مشهور به ممتاز محل همسر شاه جهان بود. آصف خان دارای مقام وزارت و نایبی. او همچنین برادر بزرگ نورجهان بود.

[14]  شهاب الدین محمد، ملقب به شاهزاده خرم، فرزند جهانگیر شاه

[15] Yamuna و یا Jamuna تاج محل در کنار این رود که برای هندوان مقدس است ساخته شده است.

[16]   Muhammad Dara Shikoh

[17]   به معنای در مقابل یک استاد معنوی آموختن است. به قسمتهای پایانی وداها اطلاق می شود

[18]  James Baillie Fraser

اسناد 

[ سند اول ]

 Persian in South Asia به تالیف دو محقق به نامهای راویندر گارکش Ravinder Gargesh و اس. ای. اچ عبیدی S. A. H. Abidi 

[ سند دوم ]

 [ Alam, Muzaffar (2003), Pollock, Sheldon (ed.), "The Culture and Politics of Persian in Precolonial Hindustan"]

[ سند سوم ] Sharlet, Jocelyn (2011). Patronage and Poetry in the Islamic World ]

[سند چهارم ] History of the Taj Mahal Agra". agrahub ] 

[سند پنجم ]   E. J. W. Gibb ۱۹۶۵. «A History of Ottoman Poetry و رضا خسروشاهی (۱۳۵۰). «شعر و ادب فارسی در آسیای صغیر تا سده دهم هجری»

               تحقیق و پژوهش : فرامرز تابش

              کد مقاله در سایت پژوهشکده اندیشه آنلاین آلمان:

 kt,b jhvdod hdvhkdhk nv afi rhvi ikn,sjhk_rslj h,g